Đá gà, hay còn gọi là chọi gà, là một trò chơi truyền thống phổ biến trên toàn thế giới. Thuật ngữ “đá gà” lần đầu tiên xuất hiện vào năm 1634, nhằm chỉ việc sử dụng gà trống trong các hoạt động giải trí, thể thao hoặc trò chơi. Trước đó, vào năm 1607, George Wilson đã nhắc đến “gà trống đấu” trong cuốn sách của mình “The Commendation of Cocks and Cock Fighting”.
Tuy nhiên, nguồn gốc của đấu gà hiện đại được ghi nhận lần đầu vào năm 1521, trong chuyến thám hiểm của Ferdinand Magellan tới Philippines. Antonio Pigafetta, nhà sử học và người viết sử cho Magellan, đã ghi lại sự kiện này tại Vương quốc Taytay.
Ở Việt Nam, trò chơi này đã được biết đến từ thời nhà Lý, nhờ các quân sĩ của Lý Thường Kiệt đem về sau những cuộc chinh phạt Chiêm Thành. Một số quốc gia, vì lý do bảo vệ động vật, đã cấm đá gà, chẳng hạn như Brasil từ năm 1934 và Anh quốc từ năm 1835.
Các giống gà nổi tiếng:
Ở Việt Nam, mỗi khu vực đều có giống gà nòi nổi tiếng riêng. Ở miền Bắc, bạn có thể tìm thấy gà Đồ Sơn (Hải Phòng), Nghi Tàm, Nghĩa Đô, Vân Hồ (Hà Nội). Miền Nam nổi bật với gà Chợ Lách (Bến Tre), Cao Lãnh (Đồng Tháp), Châu Đốc (An Giang), Bà Điểm, gà tre đá cựa từ Hố Nai (Đồng Nai), Tân Biên (Biên Hòa)… Ở miền Nam, hình thức đá gà cựa phổ biến hơn, trong đó cựa sắt được gắn vào chân gà hoặc cựa gà được chuốt cho thật sắc bén. Đá gà cựa thường thiên về việc thắng thua, không tập trung vào việc chiêm ngưỡng kỹ năng của gà.
Ngược lại, miền Trung tập trung vào đá gà đòn, thường chỉ đá gà con (không đá gà kiến, gà pha, gà ri…). Miền Trung có nhiều lò gà nổi tiếng như gà Phan Rang (Khánh Hòa), gà Vạn Giã và Gò Dúi (Phú Yên), gà Sông Vệ và Sa Huỳnh (Quảng Ngãi). Đặc biệt, Bình Định nổi tiếng với gà đòn và thế, nơi mà gà được rất nhiều người kính trọng và cần phải cẩn trọng khi đấu. Các lò gà nổi tiếng tại Bình Định bao gồm gà Hoài Châu, Kim Giao (Hoài Hải) ở Hoài Nhơn, gà Mộc Bài (Ân Phong) ở Hoài Ân, gà Cát Chánh (Phù Cát), gà Gò Bồi (Tuy Phước), gà Phú Tài (Quy Nhơn), và gà Bắc Sông Kôn (Tây Sơn), một dòng gà được truyền lại từ Nguyễn Lữ.
Lựa chọn gà:
Để chọn gà đá tốt, yếu tố quan trọng nhất là tông mái. Gà mái nòi thường được giữ lại và chỉ được tặng cho người thân thiết để bảo tồn giống và tông. Những con gà có khả năng chịu đòn tốt, sức bền cao và các thế đá độc đáo đều do di truyền từ mẹ. Gà cha cũng đóng vai trò quan trọng, phải là gà tài giỏi, ăn độ nhiều và chưa thua trận nào thì mới sinh ra được con gà tốt. Thường thì trong một lứa gà con, chỉ có vài con nổi bật.
Khi lựa chọn gà, người ta thường xem xét các đặc điểm sau:
- Mỏ: To, thẳng, miệng rộng.
- Cổ: To, dài, thẳng.
- Lưng: Rộng, cánh dài.
- Đùi: To, dài hơn phần cánh.
- Chân: Thanh, ngón thắt, vảy mỏng – khô.
Tuy nhiên, như ông bà xưa đã nói, “dị kỳ tướng tất hữu kỳ tài”, đôi khi những gà có dị tật vẫn có khả năng đặc biệt. Về màu lông, có ba màu phổ biến: ô, tía, xám. Gà màu ô nên có ô ướt hoặc ô toàn sắc; gà tía nên là tía mật ngã màu đen; gà xám nên là xám khô. Dân gian thường nói: “Nhứt điều ô, nhì xám khô, ba ô ướt”. Nếu chọn gà xám, nên tránh gà chân trắng vì gà này thường không bền, trong khi gà tía chân trắng thì thường hay và bén đòn. Câu ca dao thể hiện điều này: “Gà ô chân trắng mẹ mắng cũng mua; Gà trắng chân chì mua chi giống ấy”. Nếu chọn được gà tía ngũ sắc chân trắng, thì rất hiếm có gà nào có thể vượt qua, trừ thần kê. Gà ô mới có thần kê, thể hiện qua câu: “Gà ô chân trắng mỏ ngà, đá đâu thắng đấy gọi là thần kê”. Gà gáy 7 tiếng trở lên và gáy giật từng tiếng cũng được coi là thần kê, từ đó có câu “Gà tức nhau tiếng gáy”.
Chọn vảy gà cũng rất quan trọng. Những vảy tốt thường gặp bao gồm: tứ trụ, liên chu, liên giáp nội, đại giáp, tam tài, trường thành, huỳnh kiều, xuyên thành giáp, chân lông vảy loạn, án thiên đệ nhất, án địa, giao long, lục đinh. Đặc biệt, gà có vảy “đệ nhất thần đao” (linh giáp tử) được gọi là linh kê.
Tuy nhiên, việc chọn gà với các loại vảy này không phải là điều dễ dàng. Một số đặc điểm đặc biệt của gà tài mà chỉ người sành chơi mới biết, như vảy “yểm long” – vảy rất nhỏ nằm dưới một vảy khác trên ngón chân, gọi là “dặm đầu tằm” hoặc “lưỡi đầu rồng”. Gà có vảy này thường là gà chiến với nhiều đòn hiểm. Gà có bớt lưỡi (bớt son thường tốt hơn bớt đen) cũng là gà quý. Gà lông voi, với lông cứng, dẻo, xoắn như dây thép và mọc ở đuôi hoặc cánh, cũng thuộc loại tài.
Các yếu tố khác khi chọn gà bao gồm cách đi đứng của gà. Chẳng hạn, gà có thể nhón chân và quăng cát ra phía trước, lắc mặt liên tục khi đứng hoặc đi, hoặc gà né lồng khi bị úp giỏ. Những gà có kiểu ngủ “ngủ đầu xà” (thòng đầu xuống đất) hoặc “tử mỵ” (ngủ dưới đất với cổ dài và cánh xoãi) cũng thường rất hiếm và quý.
Cuối cùng, kỹ năng chiến đấu của gà là yếu tố quan trọng nhất. Ở miền Trung, cựa gà thường được bịt bằng băng keo để tập trung vào đòn và thế đá. Một số đòn thế tốt bao gồm: cột kèo hai bên đá sỏ ngang, đá bản lưng (mã kỵ), luồn lách đâm lườn, xỏ vỉa, đá mé hầu, đá khấu, mé, cần ba, quăng chân không. Gà chạy kiệu cũng rất tài năng, biết cách gây khó khăn cho đối thủ bằng cách chạy vòng quanh và tạt vào mặt đối phương.
Chăm sóc gà đá đòi hỏi sự tỉ mỉ và chăm sóc kỹ lưỡng. Khi cho gà ăn, cần treo thức ăn lên cao để gà có thể nhón chân, đồng thời nên bổ sung thêm mồi như thịt bò, tép, lươn, giá hoặc cà để gà mát và đá đòn mạnh. Những gà có vảy sao như hai hàng trơn, tứ trực, song âm song dương, ám long… có thể chống đỡ các đòn hiểm từ đối thủ.
